Hạt ý dĩ chỉ có tác dụng tốt khi đảm bảo tiêu chuẩn chất lượng

Ý dĩ có giá trị khi đạt chuẩn chất lượng

Mới đây, Cục Quản lý Y, Dược cổ truyền đã ban hành Quyết định số 319/QĐ-YDCT về việc thu hồi toàn bộ lô dược liệu Coix lacryma-jobi (ý dĩ) do Phòng Chẩn trị Y học Cổ truyền Y sĩ Lương Mạnh Tuấn (Tuyên Quang) kinh doanh. Nguyên nhân là lô hàng không rõ nguồn gốc, không có số lô, thông tin nơi sản xuất, hạn dùng và số đăng ký; đặc biệt, sản phẩm không đạt chỉ tiêu “Mô tả” và “Định tính” theo Dược điển Việt Nam. Điều này đặt ra dấu hỏi lớn về chất lượng dược liệu này đang được lưu hành.

Tình trạng dược liệu không đạt chuẩn không chỉ xảy ra tại Tuyên Quang. Trước đó, nhiều lô nhập lậu từ các tỉnh biên giới như Lạng Sơn, Lào Cai cũng bị phát hiện vi phạm. Báo cáo của Cục Quản lý Y, Dược cổ truyền cho thấy năm 2010, có tới 10% mẫu dược liệu không đạt tiêu chuẩn; đến năm 2024, con số này giảm còn hơn 1% nhờ tăng cường kiểm tra. Dù vậy, chuyên gia cho rằng con số vẫn phản ánh nguy cơ tiềm ẩn từ nguồn dược liệu chưa được kiểm soát chặt chẽ. Ý dĩ và nhiều loại dược liệu khác đang bị pha trộn, bảo quản sai cách, không được kiểm tra định lượng hoạt chất. Nhiều nơi chỉ chú trọng ngoại hình, màu sắc mà bỏ qua các chỉ tiêu sinh học quan trọng.

Cùng đó, việc thiếu minh bạch về nguồn gốc từ vùng trồng, thu hái tới sơ chế khiến người tiêu dùng khó phân biệt thật – giả, chuẩn kém. Vì vậy, sự cố thu hồi vừa qua không chỉ là vấn đề của một lô hàng mà còn là lời cảnh báo về an toàn và hiệu quả trong sử dụng dược liệu.

Bác sĩ chuyên khoa II Nguyễn Thị Diễm Hương (Bệnh viện Đại học Y Dược TP.HCM – cơ sở 3) cho biết, từ lâu, ý dĩ đã được sử dụng trong Y học Cổ truyền với vị ngọt, tính hơi hàn, quy vào kinh tỳ, phế, thận, có tác dụng kiện tỳ, lợi thủy, trừ thấp nhiệt, tiêu phù thủng. Vị thuốc này thường được nấu thành chè, cháo vừa bổ dưỡng vừa hỗ trợ sức khỏe. Hạt ý dĩ vừa là thực phẩm, vừa là thuốc. Một số nghiên cứu ghi nhận tác dụng chống di căn, gây apoptosis (chết tế bào theo chương trình) và cải thiện tình trạng viêm toàn thân ở bệnh nhân ung thư.

Theo bác sĩ Hương, ý dĩ có thể hỗ trợ miễn dịch, hạ đường huyết, chống viêm, chống oxy hóa, giảm lipid máu, bảo vệ gan, cải thiện tiêu hóa. Điển hình là chế phẩm Kanglaite injection chiết xuất từ dầu hạt ý dĩ hiện được dùng ở Trung Quốc hỗ trợ điều trị ung thư gan, phổi, dạ dày, vú. Nghiên cứu tiền lâm sàng cũng cho thấy hạt ý dĩ chứa coixenolide, coixol, protein, lipid, vitamin nhóm B, sắt, kẽm và có hoạt tính sinh học rõ. Tuy nhiên, phần lớn tác dụng chống ung thư của ý dĩ mới dừng lại ở cấp độ tiền lâm sàng trên động vật. Để khẳng định hiệu quả điều trị trên người cần nghiên cứu lâm sàng quy mô lớn hơn.

Bệnh viện Vinmec cũng lưu ý, ý dĩ là vị thuốc quen thuộc nhưng không phải thần dược. Chỉ có tác dụng khi dùng đúng bệnh, đúng bài thuốc và đặc biệt là phải dùng dược liệu đạt chuẩn chất lượng. Nếu dùng dược liệu không rõ nguồn gốc, hiệu quả không chỉ giảm mà còn có nguy cơ phản tác dụng.

Nhiều nghiên cứu cho thấy hạt ý dĩ có thể gây hại cho phụ nữ mang thai và thai nhi. Nếu sử dụng quá nhiều trong thời kỳ mang thai, mẹ bầu có nguy cơ co thắt tử cung, gây nguy hiểm cho thai nhi. Do đó, mẹ bầu nên tham khảo ý kiến bác sĩ về liều lượng an toàn. Tuy nhiên, hạt ý dĩ lại được xem là “thực phẩm quý” dành cho bà mẹ sau sinh vì chứa nhiều dưỡng chất có lợi và giúp tăng tiết sữa.

Bác sĩ Hương còn lưu ý, do ý dĩ có khả năng trừ thấp, nên thận trọng khi dùng cho người thường bị âm hư hoặc âm hư hỏa vượng. Phụ nữ có thai hoặc bị táo bón không nên dùng. Ý dĩ thích hợp cho bệnh nhân ung thư có phù, tràn dịch, tiêu hóa kém, mệt mỏi. Với người bị tiểu đường cần hạn chế dùng ý dĩ cùng lúc với thuốc tiểu đường, vì cả hai đều làm giảm đường huyết có thể dẫn đến hạ đường huyết nguy hiểm.

TCVN I‑4:2017/SĐ01:2024 về dược liệu và thuốc từ dược liệu

Dù là dược liệu từ thiên nhiên, ý dĩ vẫn bắt buộc phải đáp ứng tiêu chuẩn kỹ thuật quốc gia. Hiện tại Việt Nam áp dụng TCVN I‑4:2017/SĐ01:2024 – Bộ tiêu chuẩn quốc gia về thuốc – Phần 4: Dược liệu và thuốc từ dược liệu.

Tiêu chuẩn này quy định các phương pháp thử, quy trình kiểm nghiệm, yêu cầu về thành phần hóa học, độ sạch, hàm lượng hoạt chất, cũng như giới hạn tạp chất và độc tố có thể tồn tại trong dược liệu và thuốc từ dược liệu. Ngoài ra, tiêu chuẩn còn hướng dẫn thu hoạch, chế biến, bảo quản dược liệu để duy trì đặc tính dược lý và đảm bảo an toàn người sử dụng.

Việc áp dụng tiêu chuẩn giúp thống nhất kiểm soát chất lượng dược liệu trên toàn quốc, từ nguyên liệu đầu vào đến sản phẩm cuối cùng. Đồng thời, tiêu chuẩn hỗ trợ cơ quan quản lý giám sát và đánh giá chất lượng thuốc từ dược liệu, hạn chế thuốc kém chất lượng lưu hành trên thị trường.

Bên cạnh đó, TCVN I‑4:2017/SĐ01:2024 còn thúc đẩy nghiên cứu khoa học về dược liệu, tạo điều kiện ứng dụng rộng rãi các loại thuốc từ dược liệu truyền thống trong y học hiện đại. Đây là bước tiến quan trọng nhằm bảo tồn và phát huy giá trị dược liệu truyền thống Việt Nam, đồng thời góp phần phát triển bền vững ngành y dược nước nhà.

Lô ý dĩ bị thu hồi vừa qua vi phạm hai chỉ tiêu cơ bản “mô tả” và “định tính”, tức là không xác định chắc chắn đó có đúng là ý dĩ hay không, hoặc không có đủ hoạt chất cần thiết. Với dược liệu như vậy, dù dùng đúng bài thuốc, hiệu quả gần như bằng không, thậm chí có thể gây hại.

Theo các chuyên gia, ý dĩ là dược liệu có giá trị y học lớn, được cả y học cổ truyền và hiện đại quan tâm nghiên cứu. Nhưng giá trị ấy chỉ phát huy khi dược liệu đạt chuẩn và được sử dụng đúng cách. Người tiêu dùng nên chọn nguồn uy tín, bác sĩ và thầy thuốc cần tư vấn cẩn trọng, trong khi cơ quan quản lý cần tăng cường giám sát để bảo vệ sức khỏe cộng đồng và giữ vững uy tín của Y học Cổ truyền Việt Nam.

An Dương